Küresel Bir Halk Sağlığı Krizi
Tütün kullanımı, her yıl dünya genelinde 7 milyondan fazla insanın ölümüne yol açan, önlenebilir en büyük halk sağlığı sorunlarından biridir. Pasif içicilikten etkilenenlerle birlikte bu sayı 8 milyonu aşmaktadır. Tütün ürünleri yalnızca ölümlere değil, aynı zamanda milyonlarca insanın kalp hastalıkları, kanser ve kronik solunum rahatsızlıkları gibi uzun vadeli sağlık sorunları yaşamasına da neden olmaktadır.
Küresel Görünüm
Küresel olarak yetişkin nüfusun beşte biri tütün kullanmaktadır. DSÖ verileri bölgesel farklılıklara işaret etmektedir: tütün kullanım oranı en yüksek bölge %26,5 ile Güneydoğu Asya iken, Avrupa bölgesi %25,3 ile ikinci sıradadır. Özellikle Avrupa’da kadınlar arasında sigara içme oranı dünya ortalamasının iki katından fazladır ve kadınlardaki düşüş hızı diğer bölgelere kıyasla daha yavaştır. Küresel tütün salgınıyla mücadelede son yıllarda ilerlemeler kaydedilse de mevcut eğilimlerle 2025 hedefi olan %30 göreceli azaltıma ulaşılamayacağı ve ancak %25 civarında kalınacağı öngörülmektedir.
Türkiye’de Tütün Kullanımı
Türkiye İstatistik Kurumu ve Sağlık Bakanlığı verilerine göre Türkiye’de 15 yaş ve üzeri nüfusun yaklaşık %28-30’u düzenli olarak sigara içmektedir. Bu oran erkeklerde belirgin biçimde daha yüksektir; erkeklerin %40-50’si sigara içerken kadınlarda bu oran %15-20 civarındadır. Özellikle 25-44 yaş aralığında tütün kullanımı yaygındır. TÜİK 2022 verilerine göre 25-34 yaş grubundaki erkeklerin %51,4’ü sigara kullanmaktadır; kadınlarda en yüksek oran 35-44 yaş grubunda %23,2 olarak kaydedilmiştir. Türkiye’de sigara kullanımına bağlı hastalıklar nedeniyle her yıl yaklaşık 100 bin kişi hayatını kaybetmektedir (günde ortalama 300 ölüm). Bu yüksek ölüm oranı, tütün salgınının ülkemizdeki halk sağlığına olumsuz etkilerini açıkça göstermektedir.
WHO Tütün Kontrolü Stratejisi
MPOWER İlkeleri
DSÖ, tütün salgını ile mücadelede MPOWER adıyla anılan altı stratejik önlem paketi geliştirmiştir. Bu önlemler, 2003’te yürürlüğe giren Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi (FCTC) kapsamındaki bilimsel kanıtlara dayalı yöntemler olup, tüm üye ülkelere rehberlik etmektedir. MPOWER kısaltması aşağıdaki ilkeleri ifade eder:
M – Monitor (İzle)
Tütün kullanımını ve önleme politikalarını düzenli olarak izlemek. Sağlıklı politikalar geliştirmek için güvenilir veri takibi şarttır.
P – Protect (Koru)
Halkı sigara dumanından korumak. Pasif içiciliğin önlenmesi için tüm kapalı alanların dumansız olması esastır; Türkiye bu konuda 2009’dan beri kapsamlı bir dumansız hava sahası uygulamaktadır.
O – Offer (Destekle)
Sigara kullanıcılarına bırakma konusunda destek sunmak. Nikotin bağımlılığı bir hastalık olarak ele alınır; bırakmak isteyenlere danışmanlık ve tıbbi yardım sağlanması, bırakma hattı (ALO 171) ve sigara bırakma poliklinikleri gibi hizmetlerin yaygınlaştırılması önemlidir.
W – Warn (Uyar)
Tütünün sağlık tehlikeleri konusunda uyarmak. Sigara paketlerinde çarpıcı resimli sağlık uyarıları ve kamu spotları yoluyla toplum bilinçlendirilmelidir.
E – Enforce (Uygula)
Tütün reklamı, promosyonu ve sponsorluğuna yasakları uygulamak. Tütün ürünlerinin doğrudan veya dolaylı reklamlarının tamamen yasaklanması, gençleri tütün reklamlarından korur.
R – Raise (Artır)
Tütün vergilerini artırmak. Vergi artışları sigara fiyatlarını yükselterek özellikle gençlerin başlamasını önlemede en etkili yöntemlerden biridir.
Türkiye, güçlü siyasi kararlılık ve çok sektörlü iş birliği sayesinde MPOWER önlemlerinin tamamını en üst düzeyde uygulayan ilk ülke olmuştur 2008 yılında yürürlüğe konan kapsamlı tütün kontrol programı ile bu altı politikanın hepsi hayata geçirilmiş ve 2012 itibarıyla Türkiye, MPOWER kriterlerinin tümünde tam başarı elde eden dünyadaki ilk ülke olarak WHO tarafından ilan edilmiştir. Bu başarının somut etkileri görülmüştür: 2008-2012 arasında Türkiye’de sigara içme oranı göreceli olarak %13,4 azalmış, tütün dumanına pasif maruziyet belirgin biçimde düşmüştür. Aynı dönemde sigaraya bağlı kalp hastalığı ve akciğer kanseri gibi hastalıklardan hastaneye yatışlarda da %20’ye varan azalma saptanmıştır. WHO, Türkiye’nin tütünle mücadeledeki lider rolünü takdir ederek 2013 Dünya Tütün Raporu’nda ülkemizi “örnek ülke” olarak göstermiş ve diğer ülkelere Türkiye’yi yakından izlemelerini tavsiye etmiştir.
Tütün Endüstrisinin Taktikleri
Gençleri Hedefleme
- Endüstri, özellikle e-sigara ve ısıtılmış tütün ürünleri gibi “yeni nesil” ürünlerle genç kullanıcıları hedefliyor.
- Ürünlerde tatlandırıcı ve aroma kullanımı yaygın; bu durum gençlerin ilgisini çekmek için stratejik olarak kullanılıyor.
Algı Yönetimi ve Bilimsel Manipülasyon
- Endüstri, bağımsız gibi görünen kuruluşlar üzerinden “zarar azaltımı” adı altında bu ürünlerin daha az zararlı olduğunu iddia eden içerikler yayımlıyor.
- Bu söylemler, kamuoyunda kafa karışıklığı yaratmayı ve düzenleyici baskıları hafifletmeyi amaçlıyor.
Reklam ve Sosyal Medya Stratejileri
- Tütün şirketleri, özellikle düşük-orta gelirli ülkelerde, dijital platformlarda sosyal medya fenomenleri aracılığıyla tanıtım yapıyor.
- Bazı ülkelerde reklam yasak olmasına rağmen, sosyal medya içerikleri bu boşluklardan faydalanarak tüketicilere ulaşıyor.
Politika Müdahalesi ve Lobi
- Tütün endüstrisi, tütün vergilerinin artırılması, düz paket zorunluluğu veya aroma yasakları gibi kamu sağlığı politikalarına lobi faaliyetleri ile karşı koyuyor.
- Ayrıca, yasal boşlukları veya gecikmeleri kullanarak yeni ürünlerini düzenleme dışı bırakmaya çalışıyor.
Türkiye’de Tütün Kontrolü Serüveni
| YIL | GELİŞME |
|---|---|
| 1996 | 4207 sayılı Kanun kabul edildi. İlk kez kapalı alanlarda sigara içilmesine kısıtlamalar ve reklam yasağı getirildi. |
| 2004 | DSÖ Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi (FCTC) imzalandı. Ulusal Tütün Kontrol Programı hazırlandı. |
| 2008 | Dumansız Hava Sahası Yasası (5727) çıktı. Kapalı tüm kamu alanlarında sigara içme yasağı başladı. |
| 2009 | Yasa özel sektör işletmelerine (kafe, restoran vb.) de uygulandı. Türkiye, Avrupa’da ilk 3’te yer aldı. |
| 2010 | Resimli sağlık uyarıları sigara paketlerine zorunlu hale getirildi. ALO 171 danışma hattı açıldı. |
| 2012 | 6354 sayılı kanunla nargile, e-sigara, taklit ürünler yasaklandı. Türkiye, MPOWER kriterlerinin tamamını uygulayan ilk ülke oldu. |
| 2013-2017 | Elektronik sigara, bitkisel nargile vb. ürünler yasaklandı. Açık alanlarda yeni düzenlemeler yapıldı. “Gençlik Eylem Planı” başlatıldı. |
| 2018-2020 | Düz paket uygulaması başladı. Paket üzerindeki sağlık uyarıları %85’e çıkarıldı. E-sigara ithalatı yasaklandı. |
| 2021-2025 | 2024-2028 Ulusal Tütün Kontrol Eylem Planı yürürlüğe girdi. |